بی مایه فطیر است

ملاک و معیار علمی و اصولی برای ارزیابی کارکرد و عملکرد سازمان های بیمه گر اجتماعی و مدیران و متولیان آنها “پایدارسازی مالی و تعادل بخشی تعهدی بین النسلی“ است. بدین معنا که ماحصل کارکرد و عملکرد یک سازمان بیمه گر اجتماعی و مدیران و متولیان آن بایستی منجر به حفظ و ارتقاء پایداری مالی و توان مالی و حفظ تعادل بین منابع و مصارف بصورت “تعهدی” و “بین النسلی” (حداقل سه نسل و حدود ۷۵ سال یعنی مستمری بگیران فعلی، بیمه شدگان فعلی و مستمری بگیران آتی) شود که براساس تمامی محاسبات بیمه ای انجام شده، سازمان تأمین اجتماعی سالهاست از این شاخص عبور نموده است.

مرتبه بعدی این ارزیابی اینست که به “پایدارسازی مالی و تعادل بخشی تعهدی نسلی“ برسیم یعنی که در حداقل شرایط و بصورت تعهدی، بتوانیم پاسخگوی نسل فعلی باشیم که از منظر این ملاک و معیار نیز براساس اصول، قواعد و محاسبات و باتوجه به رویکردهای غیربیمه ای و سرریزها و تحمیلات حمایتی طی ۱۳ سال گذشته و بویژه در دولت قبل، سازمان تأمین اجتماعی شرایط خوبی را تجربه نکرده است.

از این دو ملاک و معیار که بگذریم به “پایدارسازی مالی و تعادل بخشی نقدی سالانه“ می رسیم که این امر تا حدود سالهای ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ بطور نسبی وجود داشته است و نقدینگی های در دسترس سازمان تکاپوی هزینه های تعهدی و نقدی سالانه را می نموده است و این شاخص درصورت ایفاء بموقع تعهدات بیمه ای جاری و سنواتی دولت در قبال سازمان تأمین اجتماعی محقق می شود ولیکن در حال حاضر و بهر تقدیر این ملاک و معیار حتی در حد “ماهانه“ و “کسری از ماه“  نیز محقق نمی شود و این نقیصه سازمان تأمین اجتماعی را از یکطرف مجبور به استقراض ساخته است و از سوی دیگر به سمت تأخیر و تعویق در پرداخت مطالبات طرفهای قرارداد سوق داده است.

بررسی علل و عوامل بین المللی، ملی، پیرامونی و سازمانی که منجر به بروز این چالش و بحران شده است، در این مقال و مجال نمی‎گنجد و به برخی از آنها در گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و نیز فیلم مستند پژوهشی “بمب ساعتی“ کار مشترک وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری اشاره شده است. در ادامه به برخی از مهم ترین چالشهای مبتلابه سازمان تأمین اجتماعی و راهکارهای برون رفت از آنها اشاره می شود:

• چالش: فقدان پایداری مالی به سبب عدم تعادل منابع و مصارف و برهم خوردن تنظیم ورودی ها و وخروجی ها و کسری نقدی و تعهدی

راهکار: مدیریت و ساماندهی بهینه منابع و مصارف و ایجاد تعادل بین آنها، تنظیم ورودی ها و خروجی ها و اعمال اصلاحات بیمه‎ای (سیستماتیک ، پارامتریک و مهندسی مجدد) و بهینه سازی نظامات تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرایی بر مدار اصول و محاسبات بیمه ای و حکمرانی مطلوب و حاکمیت شرکتی

• چالش: روند رو به تزاید تولید و انباشت بدهیهای دولت در اثر تصویب و تداوم اجرای قوانین و مقررات دارای بار مالی تعهدی و بین النسلی که ما به ازای آن در قوانین مربوطه و بودجه های سنواتی لحاظ نمی شود .

راهکار: پیشگیری از تصویب قوانین و مقررات جدید فاقد محل تأمین بار مالی بصورت پایدار و تعدیل و اصلاح تدریجی قوانین و مقررات تعهد آور قبلی و طراحی و اجرای راهکارهای بازپرداخت مطالبات

• چالش: قدمت قوانین و مقررات و عدم انطباق آنها با شرایط روز کشور و متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی موجود و تحولات مستحدثه در بازار ها و کسب و کارها

راهکار: روزآمدسازی قوانین و مقررات و سازگارسازی آنها با اقتضائات و الزامات حاکم بر کشور و محیط کسب و کار

• چالش: عدم استفاده بموقع و مکفی از پیشرفت های فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) و ظرفیت های فراهم شده در فضای مجازی جهت شکل دهی تامین اجتماعی الکترونیک بمنظور ایجاد دسترسی سریع و آسان ذینفعان به خدمات

راهکار: شکل دهی سیستم جامع تأمین اجتماعی (core social security) با استفاده حداکثری و بهینه از ظرفیت های ICT و ابزارهای هوشمند

• چالش: عدم توجه کافی به اصول، قواعد و محاسبات بیمه ای در طراحی و اجرای برنامه ها و اتخاذ تصمیمات و عدم اعمال رویکرد آینده نگری و توجه به ماهیت بین النسلی سازمان تامین اجتماعی

راهکار: پذیرش اصول، قواعد و محاسبات بیمه ای بعنوان تراز تصمیم گیری برای سازمان تأمین اجتماعی و در نظر گرفتن صرفه و صلاح واقعی ذینفعان واقعی سازمان در شرایط حال و آینده

• چالش: فقدان سامانه، پایگاه اطلاعات و پنجره واحد خدمت و عدم ارتباط بر خط بین سیستم های عملیاتی (بیمه ای و درمان) با سیستمهای پشتیبان و اطلاعات مالی و آماری و در نتیجه فقدان دسترسی مدیریتی و عمومی به اطلاعات و عدم شفافیت

راهکار: استفاده هوشمند و هدفمند از اطلاعات در زمینه های تصمیم‎گیری، نظارت و کنترل داخلی و شکل‎دهی سازمان مبتنی بر داده باز (open data) و سازمان شیشه ای با حداکثر شفافیت برای ذینفعان (بیمه شده ، کارفرما و مستمری بگیر) و ذیمدخلان (قوای سه گانه، رسانه ها و …)

• چالش: فرار بیمه ای در ابعاد قشری (عدم شمول یا فقدان پوشش بیمه ای برخی اقشار)، بنگاهی (عدم دسترسی یا شناسایی بنگاهها)، تعدادی (عدم ارسال لیست تمامی پرسنل) و ریالی(عدم اعلام دستمزد واقعی) و اعمال برخی معافیت های بیمه ای

راهکار: اجرای طرح بیمه اجباری مزدبگیران و مشمولین قوانین کار و تامین اجتماعی، حذف و تعدیل تدریجی معافیت ها و رفع موانع اخذ پوشش بیمه ای جهت نیل به فراگیری کامل و تعمیم و گسترش پوشش بیمه ای به آحاد جامعه

• چالش: گسست بین النسلی در حوزه منابع انسانی مدیریتی و کارشناس بخاطر بازنشستگی و عدم کادرسازی و تربیت مدیران و کارشناسان آینده و فقر نظری و یاس عملی حاکم بر سرمایه انسانی و عدم بکارگیری زنان و جوانان در رده های مدیریتی

راهکار: کادرسازی و تربیت مدیران آینده و توجه به نیروهای جوان و زنان دارای تجربه و تحصیل و مهارت و ایجاد یک نظام شایسته سالار، دانش بنیان و یادگیرنده در حوزه سرمایه انسانی سازمان

• چالش: عدم اعمال عدالت سازمانی در ساختار ها، توزیع منابع و امکانات سرمایه ای، نظام پرداختها، توجه مدیریتی

راهکار: رشد متوازن و همگون بخش های مختلف سازمان و ایجاد تناسب این رشد با اهداف و مأموریت های اصلی سازمان و رعایت عدالت بین بخشهای مختلف بویژه در بین بخشهای بیمه ای و درمانی

• چالش: قدمت ساختاری و عدم بروزرسانی تشکیلات و شرح وظایف واحدهای ستادی، استانی و اجرایی طی دو دهه گذشته و عدم انطباق آن با نیازهای واقعی سازمان و انتظارات ذینفعان

راهکار: تجدید ساختار و بازبینی شرح وظایف و ماموریت های واحدهای سازمانی و سازگارسازی آنها با شرایط و مقتضیات روز و استفاده حداکثری از ظرفیت های جدید فراهم شده در حوزه ICT و برون سپاری

• چالش: تعدد و تکثر واحدهای ستادی، استانی، اجرایی سازمان و نیز در سطح شرکتها که منجر به افزایش هزینه اداره امور و عدم استفاده از صرفه در مقیاس می شود.

راهکار: مدیریت و ساماندهی واحدهای استانی و اجرایی سازمان و ایجاد و حدت فرماندهی و استفاده حداکثری از امکانات و ظرفیت های موجود

• چالش: بنگاهداری و تصدیگری های غیرضرور در حوزه سرمایه گذاری و عدم اعمال حاکمیت شرکتی در حوزه اقتصادی و مداخلات نامساعد خارج از قانون تجارت در شرکتها و موسسات وابسته و تابعه

راهکار: تعیین استراتژی سرمایه‏ گذاری و پرتفوی منتخب و خروج تدریجی و با رعایت صرفه و صلاح از بنگاهداری و تصدیگری های غیر ضرور و اعمال حکمرانی شرکتی مبتنی بر قانون تجارت در حوزه سرمایه گذاری ها

• چالش: پراکندگی و اعمال مدیریت چندگانه بر حوزه های اقتصادی و سرمایه گذاری و تکرار و تداخل در امور و موازی کاری بویژه در حوزه شرکتها و موسسات مأموریتی و تکلیفی

راهکار: مدیریت و ساماندهی کلیه شرکتها و موسسات وابسته و تابعه و اعمال مدیریت واحد و یکپارچه برحوزه های اقتصادی و سرمایه گذاری

• چالش: افزایش هزینه های تأمین درمان (تولید درمان در مراکز ملکی و خرید درمان از مراکز طرف قرارداد) و عدم مدیریت و ساماندهی صحیح منابع و مصارف در بخش درمان

راهکار: اجرای طرحهای مبتنی بر مدیریت و ساماندهی عرضه و تقاضای خدمات درمانی نظیر راهنماهای بالینی، تک شغله شدن پزشکان، خرید راهبری درمان، دارو، لوازم و تجهیزات پزشکی، جلوگیری از مخاطرات اخلاقی و تقاضا های القایی و اصلاح نظام پرداخت

• چالش: مطالبات معوقه مراکز درمانی، تشخیصی و دارویی طرف قرارداد و کاهش اعتبار دفترچه های درمانی تأمین اجتماعی و نارضایتی بیمه شدگان و مقرری بگیران

راهکار: تلاش در جهت بروزرسانی روند باز پرداخت مکاتبات مراکز درمانی، دارویی و تشخیصی طرف قرار داد و افزایش اعتبار دفترچه های درمانی

• .…

در این فهرست چالشها می توان بیش از اینها و بالغ بر ۲۰۰ چالش در بخشها و حوزه های مختلف را احصاء نمود که بعضاً در گزارش و فیلم مستند پژوهشی فوق الذکر نیز به آنها اشاره شده است و به فراخور حال و روز کشور و سازمان و متولیان هم می توان برای  برون رفت از چالشهای مبتلا به سازمان، راهکار ارائه داد و تحقق آنها به یک اجماع ملی و سازمانی و عزم و اراده ملی و سازمانی نیاز دارد ولیکن در هر حال “بی مایه فطیر است“ . بهر تقدیر این بحران عدم پایداری و عدم تعادل تعهدی (بین النسلی و نسلی) و نقدی (سالانه، ماهانه و …) شرایطی را باعث گردیده که فرصت فکر کردن و توان شکل دهی عزم و اراده مدیریتی و کارشناسی برای برون رفت از این مشکلات را سلب نموده است و بقول شاعر :

“خانه پیرزن که طوفان برد

                               در تنورش فطیر نتوان یافت”       خاقانی شروانی

بهرتقدیر شرایط کشور و سازمان به گونه ای رقم خورده است که تاب آوری نقدی سازمان برای تأمین هزینه های جاری به شدت کاهش یافته و مشغله ذهنی رفع این مضایق نقدینگی، فرصتی را برای اصلاح و بهبود امور نمی دهد و غالب راهکارهای روتین که در این قبیل موارد مطرح می شود و کاربرد دارد نظیر اعمال اصلاحات بیمه ای (سیستماتیک، پارامتریک و مهندسی مجدد) غالباً در شرایط بحرانی کنونی از منظر اقتصاد سیاسی قابلیت طرح و اجرا ندارد و حتی اگر انجام شود نیز در کوتاه مدت منجر به بهبود توان نقدی سازمان تأمین اجتماعی نخواهد شد و در این شرایط تنها راه حل موثر و کم هزینه اینست که مجموعه حاکمیت و دولت با استفاده از انفال یا عواید حاصل از آن و یا صندوق توسعه ملی، بخشی از بدهی دولت به سازمان تأمین اجتماعی را به این سازمان بپردازند و در سایه این فرصت مدیریتی که فراهم می شود، انجام اصلاحات بیمه ای صورت پذیرد وگرنه بی مایه فطیر است و بقول شاعر:

“نان آن کس پخته باشد نزد آنها کز خرد

                               نه خمیری دارد اندر راه فطرت نه فطیـر”       سنایی غزنوی

تأمین اجتماعی یک مقوله چند دیسیپلینه است و گستره های متنوع و متکثر فعالیتی، جمعیتی، زمانی، ذینفعان و ذیمدخلان آن ایجاب می نماید که برای اداره آن مبتنی بر آینده نگری در افق بلندمدت و بین النسلی اندیشید و اقدام کرد و تحقق این رویکرد، مستلزم اینست که سازمان در افق کوتاه مدت از منابع مالی لازم برای اینکه بتواند با حاکمیت، دولت، کارفرمایان و مستمری بگیران و بیمه شدگان در این شرایط بحرانی همراهی کند، برخوردار باشد و تأمین این بار مالی نمی تواند از طریق اعمال فشار بر دولت، کارفرما و بیمه شده برای وصول حق بیمه ها و بدهی های جاری و سنواتی میسر نیست و بایستی از منابع علیحده ای نظیر انفال و عواید حاصل از آن (فروش نفت و …) ویا صندوق توسعه ملی انجام پذیرد و یک وفاق و همدلی و عزم و اراده ملی در مجموعه حاکمیت و دولت و … برای تحقق این مهم بوجود بیاید بقول سنایی غزنوی :

بادت از چرخ کمان کردار هر دم نو به نو

نعمت و اسباب قسـم و دولت و اقبال تیـر

علی حیدری

عضو و نائب رئیس هیات مدیره