فساد اداری

مقدمه : واژه فاسد (Corruption)در لغت به معنی تباهی(نابودی) است. واژه لاتین آن Corrumpi  برای نخستین بار توسط ارسطو و بعدها سیسرون به‌کار رفت. بنا بر تعریفی فساد به معنی استفاده غیرمجاز از قدرت عمومی برای منافع خصوصی است. سنیور فساد را عملی پنهانی جهت کسب چیز یا خدمتی برای شخص سوم است به شکلی که او بتواند اعمالی انجام دهد که منافعی برای خودش یا شخص سوم یا هر دو داشته باشد و عامل فساد در آن دست داشته باشد. این نوشتار مجموعه ای جمع آوری شده از مطالبی در خصوص فساد اداری به همراه تبیین و تشریح مساله از سمت نویسنده تلاش دارد تا باز خوانی مجددی در خصوص فساد اداری بصورت شفاف ارائه دهد.

بحث : در مباحث فلسفی، الهی یا اخلاقی، فساد به انحراف معنوی یا اخلاقی از یک ایده‌آل گفته می‌شود. فساد شامل اعمال متعددی ازجمله رشوه و اختلاس می‌باشد. فساد زمانی اتفاق می‌افتد که یک مسئول یا کارمند از ظرفیت‌های رسمی برای مقاصد شخصی بهره‌گیری کند. در دهه گذشته بسیاری از ممالک جهان سیاست‌ها و روش‌های موثری برای مبارزه با فساد اتخاذ نموده اند. فساد مانند بیماری تمامی الگوی اداری با تفکرات سیاسی متفاوت را تهدید میکند و تمامی دول و سیاستمداران از طیف های مختلف از آن هراس دارند. فساد حتی در صورت داشتن منافع فردی اولیه افراد درون خود را در نهایت نابود می کند.

فساد اداری به اقداماتی اطلاق می‌شود که ناشی از بکارگیری قدرت و توان سازمانهای دولتی یا وابسته به دولت برای کسب منافع مالی فردی یا گروهی است. نتایج فساد اداری به‌طور طبیعی مخالف مصالح و منافع آحاد مردم است. فساد اداری عموماً در اشکال رشوه، خویشاوندگماری، پارتی بازی و تعارض منافع روی می‌دهد. در دهه اخیر، بسیاری از ممالک جهان سیاست‌ها و روش‌های مؤثری برای مبارزه با فساد اداری اتخاذ نموده‌اند .

استفن دی. موریس استاد سیاست می‌نویسد که فساد سیاسی استفاده غیرمجاز از قدرت عمومی برای کسب منافع خصوصی است. اقتصاددان یان سنیور فساد را به عنوان یک اقدام مخفیانه ارائه مال یا خدمات به یک شخص توصیف می‌کند که در ازای ان، شخص صاحب قدرت با اعمال نفوذ بر یکسری امور سبب سود بردن فرد اول یا یک شخص ثالث یا هر دو بشود. دانیل کافمن از بانک جهانی، این مفهوم را گسترش می‌دهد تا شامل «فساد قانونی» نیز بشود که در آن سوء استفاده از قدرت در داخل مرزهای قوانین صورت می‌گیرد، از آنجایی که قدرتمندان اغلب قادر به ایجاد قوانین برای حفاظت از خود هستند. تأثیر فساد در ساخت تاسسیسات، عبارت است از افزایش هزینه‌ها و زمان ساخت و ساز، کاهش کیفیت و کاهش سود.

از دیدگاه” هستی‌شناسی واحد” چنین تعریف می‌شود که فساد به اشخاص امکان می‌دهد تا به طریق اقدامات نامشروع از محیط (اجتماعی یا اقتصادی) سوء استفاده کنند، و در عین حال سیستم و محیطی که خود بخشی از آن هستند را تخریب نمایند. فساد در مقیاس‌های مختلف می‌تواند رخ دهد؛ فساد اداری که می‌تواند از التفاتهای کوچک به تعداد کمی از افراد باشد (فساد کوچک) تا فسادهایی که بر دولت در مقیاس وسیع (فساد بزرگ) تأثیر می‌گذارد یا فسادی که در بخشی از ساختار و عملکرد روزمره جامعه بسیار شایع است. فساد یکی از نشانه هاو علائم وجود جرائم و جنایات سازمان یافته در یک جامعه است. به‌طور فزاینده ای، شاخص‌ها و ابزارهایی ساخته شده‌اند که قادرند اشکال مختلف فساد را با دقت هر چه بیشتر اندازه‌گیری کنند.

در تمامی حکومت ها برای حفظ بقای خود با اشکال مختلف فساد مبارزه میکنند. یعنی خارج از ماهیت و اهداف حکومت پایداری هر حکومت به میزان مهار فساد وابسته است. یک دولت ثروتمند (حکومت پهلوی) با وجود فساد سقوط میکند. حتی یک حکومت دمکراتیک (حکومت مشروطه) را هم به سقوط می کند. فساد توجهی به مدل حکومتی ندارد بلکه مانند بیماری از درون حکومتها و سازمانها را پوک و نابود می کند.

در کشور آمریکا در شهر بزرگ نیویورک از سال ۱۹۹۲ میلادی واحدی برای مبارزه با فساد در همه ابعاد در ساختار پلیس شهر تشکیل شده است (New York City Police Department corruption ). البته لازم به ذکر است که ساختارمبارزه با فساد در دولت فدرال آمریکا از سال ۱۹۱۳ میلادی شکل گرفته است.

مفهوم فساد اداری :

 عبارت است از اقدام مأموران دولتی یا بخش های عمومی تحت کنترل دولت، با هدف انتفاع و بهره برداری برای خود و یا اشخاص دیگر و یا در قبال دریافت مال خود و یا اشخاص دیگر که از راه های زیر انجام می پذیرد :

۱- نقض قوانین و مقررات اداری .

۲- تغییر و تفسیر قوانین و مقررات و ضوابط اداری .

۳- تغییر در قوانین و مقررات اداری .

۴- خودداری ، کند کاری یا کوتاهی در انجام وظایف قانونی در قبال ارباب رجوع .

۵- تسهیل و یا تسریع غیر عادی در انجام کار برای اشخاص معین در مقایسه با دیگران .

انواع فساد:

الف : فساد خرد و کلان :

فساد کلان ، فسادی است که توسط مقام های مافوق اداری به صورت باندی و با ارقام قابل توجه صورت گرفته و بیشتر جنبه فساد سیاسی دارد .

فساد خرد ، فسادی است که توسط کارکنان جزء صورت می گیرد .

ب : فساد سازمان یافته و فساد فردی :

در فساد سازمان یافته وجه (رشوه ) مورد نیاز و دریافت کننده در سیستم اداری مشخص است و پرداخت وجه ، انجام کار را تضمین می کند .

در فساد فردی پایه به چند مأمور دولتی مبالغی پرداخت شود و ضمانتی هم برای اجرای قطعی خواسته رشوه دهنده نیست .

ج : فساد قاعده مند و فساد غالب :

فساد قاعده مند : فسادی است که احتمال کشف و مجازات در آن کاهش و انگیزه های فساد افزایش می یابد .

فساد غالب : فسادی است که سراسر ساختار سازمانی را فرا گرفته باشد .

ابعاد فساد:

فساد می‌تواند در ابعاد مختلفی رخ دهد. فسادی که منافع کوچک برای اشخاص اندکی ایجاد کند (فساد جزئی یا فساد خرد)، فسادی که در بعد بزرگ روی می‌دهد (فساد کلان یا فساد بزرگ) و فسادی که در ساختار زندگی روزمره مردم در اجتماع رایج و گسترده است و نشانه جرایم سازمان‌یافته است. (فساد نظام‌مند یا فساد سیستماتیک)

فساد جزئی یا فساد خرد در ابعاد کوچک و درون چارچوب‌های اجتماعی و عرف‌های حاکم روی می‌دهد. برای نمونه می‌توان از ردوبدل شدن هدایای نامناسب یا استفاده از ارتباطات شخصی برای کسب نفع نام برد.

فساد کلان یا فساد بزرگ در بالاترین سطوح اتفاق می‌افتد و نیازمند تغییرات وسیع، قانون‌گذاری و اقتصادی است.

فساد سیستماتیک  فسادی است که در وهله نخست به دلیل ضعف در یک سازمان یا فرایند اتفاق می‌افتد و می‌توان آن را در تقابل با فسادی دانست که فقط تعدادی از کارمندان یا کارگزاران یک سازمان درگیر فساد هستند. عوامل مشوق فساد سیستمیک شامل منافع متعارض، قدرت اختیاری، قدرت انحصاری، عدم شفافیت، پرداخت دستمزد کم و فرهنگ مصونیت از مجازاتمی‌باشند.

 ریشه یابی فساد اداری :

۱ – عدم وجود شفافیت و پاسخگویی در فعالیت های نظام اداری : هرچه در یک سیستم باز ، عدم شفافیت و پاسخگویی نسبت به ارباب رجوع و کل مجموعه و خصوصاً به سیستم های نظارتی بیشتر باشد به همان تناسب فساد اداری افزایش خواهد یافت وبالعکس هرچه ضریب پاسخگویی در یک سیستم بیشتر باشد فساد اداری کمتری درآن سازمان جریان خواهد داشت.  البته باید توجه داشت که این مهم درسطوح عالی سازمان ازاهمیت بیشتری برخوردارمی باشد و هر چه مدیران عالی بیشتر به این موضوع متعهد وملتزم باشند سطوح میانی واجرایی نسبت به سازمان و ارباب رجوع و حتی مافوق های خود پاسخگوتر خواهند بود .

۲ – اعطای اختیارات بیش از حد به مدیران : در بعضی از سیستم ها دیده می شود که مدیری هم مسئول اجرایی امورات در سیستم بوده و هم وظیفه نظارت و بازرسی را برعهده دارد و این مسأله سبب فقدان شفافیت و عدم پاسخگویی صحیح در آن سازمان شده است .

۳ – عدم ثبات در مدیریت : وقتی که مدیر جایگاه خود را متزلزل دید این مسأله سبب کاهش انگیزه وی نسبت به امور محوله به وی خواهد شد . کاهش انگیزه کاری سبب به وجود آمدن فساد اداری خواهد شد .

۴ – عدم وجود امنیت شغلی برای کارکنان .

۵ – نارسایی ، پیچیدگی ، تناقض و ابهام در قوانین و مقررات اداری .

۶ – عدم وجود نظام شایسته سالاری در عزل و نصب ها : یکی از مهمترین عوامل بروز فساد اداری از لحاظ رفتار سازمانی ، عدم فضای شایسته سالاری در منصب های سازمانی است .

۷ – ناکارآمدی و ضعف نظام اداری .

۸ – بی کفایتی حرفه ای کارکنان .

۹ – باند بازی .

۱۰- عدم وجود نظام های صحیح انگیزشی و تشویق و تنبیه در اداره ها .

۱۱- ضعف دانش و تخصص مدیران .

 «هیدن هایمر» فساد اداری را به سه گونه سیاه، خاکستری و سفید تقسیم می‌کند.

1. فساد اداری سیاه‌کاری که از نظر توده‌ها و نخبگان سیاسی منفور است و عامل آن باید تنبیه شود. برای مثال می‌توان از دریافت رشوه برای نادیده گرفتن معیارهای ایمنی در احداث ساختمان نام برد.
2. فساد اداری خاکستری کاری که از نظر نخبگان منفور است؛ اما توده‌های مردم به آن بی‌اعتنایند؛ مثلاً کوتاهی کارمندان در اجرای قوانینی که در بین مردم از محبوبیت چندانی برخوردار نیستند و کسی غیر از نخبگان سیاسی به مفید بودن آنها معتقد نیست.
3. فساد اداری سفید،کاری که ظاهراً مخالف قوانین است، اما اکثر اعضای جامعه (نخبگان سیاسی و اکثر مردم عادی) آن را چندان مضر و با‌اهمیت نمی‌دانند که خواستار تنبیه عامل آن باشند؛ مثل، چشم‌پوشی از موارد نقض مقررات که در اثر تغییرات اجتماعی و فرهنگی، ضرورت خود را از دست داده‌اند.
4. جریان فساد میتواند از فساد اداری سفید شروع شده بعد از گذر از مرحله فساد خاکستری وارد مرحله سیاه میگردد.
5. در عمل فساد ایستایی ندارد و به سمت تباهی محیط و افراد درگیر در خود میرود و در عمل مانند سیاهچاله پیرامون خود را خواهد بلعید.

مصداق هایی ساده برای ایجاد فساد:

1. استخدام افراد خارج از قواعد استخدامی به هر دلیل
2. اشتغال افراد یک خانواده در یک سیستم عمومی و یا دولتی
3. ارتقای افراد خانواده یا خویشان یک مدیر به مناصب مختلف
4. حضور ناگهانی افراد در پستهای مدیریتی میانی و ارشد
5. رد بدل شدن هدایا تحت عناوین متعارف
6. گرفتن انواع جشن های مناسبتی
7. وجود شغل دوم
8. حضور طایفه ای و ایلی و قومیتی در ادارات مختلف
9. تظاهر به ثروت
10. چاپلوسی

چگونگی کاهش فساد :

۱ – شفاف سازی در تمامی امور.

۲ – استقرار نظام های سنجش عملکرد کارکنان .

۳ – شایسته سالاری در عزل و نصب ها .

۴ – مشارکت دادن کارکنان در اداره امور .

۵ – ملزم ساختن واحدها به پاسخگویی .

۶- بکارگیری مدلهایی مانند حکمرانی خوب

۷- ایجاد سیستم های گزارش گیری محرمانه همراه با پاداش و حمایتهای قانونی از این گزارش ها

 عوامل فرهنگی فساد:

۱ – ضعف وجدان کاری و انضباط اجتماعی .

۲ – رواج مادی گرایی .

۳ – قوی بودن پیوندهای فامیلی و قبیله ای .

۴ – سطح پایین اخلاقیات در جامعه .

۵ – فقدان فرهنگ پاسخ گویی .

۶ – نقص مجموعه نظارت های حسابرسی و اطلاعات نامربوط .

۷- عدم اعتقاد به اهداف سازمانی

۸- قبول سمت و شغل بدون تخصص و تجربه لازم

 راهکارهای مبارزه با فساد:

۱ – ترویج فرهنگ اسلامی و آشنایی با عاقبت فساد اداری

۲ – ترویج فرهنگ وظیفه شناسی و وجدان کاری .

۳ – آگاه ساختن مردم به قوانین و مقررات و حقوق شهروندی  و همچنین اطلاع از مبانی فساد اداری

۴ – افزایش سطح اطلاع رسانی به مردم و ارتقای پاسخ گویی دستگاههای اجرایی.

۵- اجرای استاندارد حکمرانی (مانند حکمرانی خوب)

نگاهی به بعضی از رویکردهای امیر المومنین علی (ع) در هنگام خلافت

1. هرگز فرزندان خود را در هنگام خلافت به مسئولیت حکومتی نگمارد.
   1. فهرست اموال خود و دریافتی های خود را شفاف مکتوب میکرد.
   1. گزارش دائمی از وضعیت خزانه بیت المال ارائه میکرد.
   1. در محاکم قضایی با عناوین عادی حضور میافت.
   1. در هنگام خلافت شغل دومی نداشت.
   1. عدم قبول کالا و هدیه به هر شکل
   1. عدم انتصاب خویشاوندانش در مناصب (مانند عقیل برادرش)
   1. تفاوت بین مصارف شخصی و دولتی قائل بود.
   1. عدم انتصاب افراد به دلیل خطوط فکری مشابه سیاسی (مانند قضیه طلحه و زبیر)
   1. آمادگی پاسخگویی اجتماعی در تمامی شرایط
   1. شنیدن تمامی سخنان و نظر به اجماع در تصمیم گیری

نگاهی به برهه ای ازتاریخ اسلام :

عمر پس از زخمی شدن و در لحظات آخر زندگی خود، برای انتخاب خلیفه بعد از خود شش نفر را به حضور طلبید و موضوع خلافت را به صورت شورا میان آنها محدود نمود.

این شش نفر عبارت بودند از علی ( علیه السلام ) ، طلحه ، زبیر ، عبد الرحمن ابن عوف ، عثمان و سعد وقاص .

عمر علت انتخاب شش تن اعضاء شورا را چنین اظهار نمود که چون رسول خدا(ص) موقع رحلت از این شش نفر راضی بود من هم خلافت را میان آنها به صورت شورا قرار می دهم که یکی را از میان خود برای این کار انتخاب کنند.پس از سه روز از قتل عمر هر شش نفر در منزل عایشه جمع شده و به بحث پرداختند . در این میان طلحه حق خود را به عثمان واگذار کرد و زبیر نیز رأی خود را به علی ( علیه السلام ) داد و سعدوقاص هم حق خود را به عبد الرحمن واگذار نمود.

عبدالرحمن مردم را در مسجد پیغمبر جمع نمود تا در حضور مهاجر و انصار رأی خود را اعلام کند. او اول به طرف علی ( علیه السلام ) رفت و برای حضرت شرط گذاشت که طبق دستور خدا و سنت پیغمبر و روش شیخین حکومت کند ولی حضرت علی (علیه السلام ) شرط او را نپذیرفت و فرمود : من به دستور الهی و سنت پیغمبر و روش خودم که همان رضای خدا و سنت پیغمبر است رفتار می کنم نه به روش دیگران . بعد همان جمله را عبدالرحمن به عثمان گفت و او قبول کرد و بانگ زد : سوگند می خورم که جز طریق شیخین به راهی نروم و از روش آنها منحرف نشوم. عبدالرحمن دست بیعت به دست عثمان داد و او را به خلافت تبریک گفت و بنی امیه هم دسته دسته بیعت کردند.

عثمان پس از خلافت ، دارایی بیت المال را میان خویشاوندان خود به مصرف رسانید و حکام و فرمانداران را بدون توجه به صلاحیت آنان از خاندان خویش انتخاب نمود . مردم شهرستان ها از دست حکام عثمان به ستوه آمده و چندین بار شکایت آنها را به اصحاب پیغمبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) و حتی به خود عثمان نمودند ولی این شکایت ها مؤثر نبود. سرانجام مردم و اصحاب پیامبراکرم ( صلی الله علیع و آله ) خشمگین شده و تصمیم گرفتند که اول او را نصیحت کنند و سپس اگر مؤثر واقع نشد او را برکنار نمایند . و چون به سخن آنان ترتیب اثر نداد، شورش و انقلاب بر ضد حکومت وی به وجود آمد و منجر به قتل او در سال ۳۵ هجری قمری شد و سپس مردم با علی ( علیه السلام ) به عنوان خلافت بیعت کردند.

امیر مؤمنان علیه السلام در بیان موقعیت عثمان می فرماید:بالأخره سومی به پا خواست و همانند شتر پرخور و شکم برآمده، همّی جز جمع آوری و خوردن بیت المال نداشت. بستگان پدری او، به همکاری اش برخاستند. آنها هم چون شتران گرسنه ای که بهاران به علفزار بیفتند و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعند، برای خوردن اموال خدا دست از آستین برآوردند، اما عاقبت بافته هایش پنبه شد و کردار ناشایست او کارش را تباه ساخت و سرانجام، شکمبارگی و ثروت اندوزی، برای ابد نابودش ساخت (سیدرضی، خطبه ۳).

فساد اداری و عدالت

بر اساس نظریه محرومیت نسبی (Relative deprivation) مطرح شده از طرف تد رابرت گر :چنانچه در راه دستیابی افراد به اهداف و خواسته‌هایشان مانعی ایجاد شود؛ آنان دچار احساس محرومیت نسبی شده و نتیجه طبیعی و زیستی این وضع، آسیب رساندن به منبع محرومیت است. بدین‌ترتیب، محرومیت نسبی نتیجه تفاوت درک شده میان انتظارات ارزشی (خواسته‌ها) و توانایی‌های ارزشی (داشته‌های) افراد است.

محرومیت از عدالت مهمترین عنصر در تحریک انسانها برای واکنش میباشد. حس بی عدالتی(محرومیت از عدالت –  Justice Deprivation) و همچنین افزایش شاخص حس فساد (Corruptions Perception Index) میتواند خود عامل درگیری یا بی تعهدی سازمانی شود که برای فساد بستری مجدد و وسیعتر بوجود میاورد.

یک سئوال: آیا من درگیر فساد میشوم ؟(خود نظارتی)

فساد مانند میکروب است و هنگامی که مسائل پیشگیری مرتبط با آن رعایت نشود احتمال بروز در همه افراد با هر نوع ذهنیتی احتمال میرود. ساختارهای نظارتی (مانند حکمرانی خوب ) میتوانند میزان فراوانی از این فساد جلوگیری کرده یا در موقع لازم اعلام خطر کنند. وابستگی های جناحی، دلبستگی های مالی وسیاست بازیهای اداری پتانسیل درگیر کردن در فساد اداری را دارند. بخصوص فساد ساختاری تار عنکبوتی دارد که پیشگیری از آن اهمیت بیشتری دارد. بعد از درگیری با هر مدل فساد اداری بیرون آمدن از آن بسیار سخت است و درگیری بیشتری با مدل های دیگر فساد اداری را به همراه دارد.

خاتمه : فساد یک بحث علمی است مانند بهداشت جسمی، که باید در آغاز با رعایت قواعد لازم نسبت به پیشگیری آن اقدام کرد و در صورت سرایت به درمان آن پرداخت و اگر چه مباحث فردی و اخلاقی در آن مهم هستند و لیکن روند علمی در پیشگیری و درمان آن اصلی اساسی است. که هم در اصول حکومت داری و مدیریت سازمانها  در سطح بین الملل بدون نگرش های سیاسی یا جناحی به عنوان یک استاندارد رعایت میگردد و هم در سیره  پیشوای اول فارغ از زهد بی همتایش به عنوان یک اصل و الگو لازم برای مدیریت ارائه شده است.

حمیدرضااشراقی

دکترای مدیریت منابع انسانی

منابع :

1. فساد اداری و تأثیر آن بر توسعه: علل، پیامدها و راهکارهای برونرفت :  عبدالرحمن افضلی – ۱۳۹۰
2. تطبیق نظریه دیویس با انقالب اسالمی ایران – غلامرضا جمشیدیها دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران – ۱۳۸۹
3. نوشتار علی رحیم پور سرشکه ،دکترای اقتصاد ۱۳۹۵ : http://www.homaygilan.ir/?p=38736
4. جزوه آموزشی دانشکده پزشکی جهرم : http://jums.ac.ir/Dorsapax/userfiles/file/harasat/fesad.pdf
5. با استفاده از کتاب های : تاریخ یعقوبی ، ج۲ ، صفحات ۱۵۰ و ۱۵۱ و ۱۶۵ ، نجف ، المکتبه الحیدریه ، ۱۳۸۴ هق ؛ سیره پیشوایان ، مهدی پیشوایی ، از ص ۷۳تا ۸۱ ، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق ( علیه السلام ) ، قم ، چاپ ششم ، ۱۳۷۶ هش ؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، ج۱ ، خطبه شقشقیه .
6. قانون ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله بادفساد مصوب ۱۳۹۳
7. فرهنگ عمید انتشارات امیر کبیر ۱۳۸۱ 
8. واژه نامه اقتصاد پنهان ، معاونت پژوهش و آمار ۱۳۸۸