مداخلات سیاسی و بی ثباتی مدیریتی

دکتر مهدی کرباسیان در گفت‌ وگو با خبرگزاری تسنیم:
مداخلات سیاسی و بی ثباتی مدیریتی، عامل تضعیف تامین اجتماعی
به اعتقاد دکتر کرباسیان، سازمان تامین اجتماعی و صندوق های آن به طور مستقیم با معیشت مردم ارتباط دارند. لذا در کشورهای پیشرفته دنیا مدیران این صندوق ها از میان افراد مجرب، زبده و کاردان انتخاب می شوند و مدیریت با ثباتی بر آن ها حکمفرماست؛ مدیریتی که با نگاه های سیاسی و سلیقه ای نهاد دولت متزلزل نمی شود. ایشان همچنین اظهار داشتند اجرای هدفمندی یارانه ها باید به عهده وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی قرار گیرد.

به گزارش خبرگزاری تسنیم:

سازمان تامین اجتماعی از یک سو به دلیل تاثیر مستقیم آن بر معیشت جامعه و از سوی دیگر به واسطه جمعیت تحت پوشش آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. این سازمان، شامل یازده و نیم میلیون نفر بیمه شده اصلی و بیش از ۲.۲ میلیون نفر مستمری‌ بگیر است که با احتساب افراد خانواده بیمه ‌شدگان، جمعیت تحت پوشش آن نزدیک به ۳۵ میلیون نفر می‌رسد. از این رو بر آن شدیم تا در گفت وگویی تفصیلی نظرات دکترمهدی کرباسیان را در باره این سازمان و آینده آن جویا شویم؛ کسی که در اوایل دهه ۷۰،به مدت ۶ سال ، مدیریت بر این سازمان را تجربه کرده و نام او این روزهادربرخی مجامع به عنوان یکی از گزینه های مدیریت این سازمان مطرح شده است.
آنچه در ذیل آمده مشروح گفت وگوی خبرنگار اجتماعی تسنیم با مهدی کرباسیان است:

تسنیم: شما به عنوان یکی از مدیران پر سابقه سازمان تامین اجتماعی، عملکرد دولت های نهم و دهم را در این سازمان چگونه ارزیابی می کنید؟

دکتر کرباسیان: در دولت های نهم و دهم، ۷ مدیرعامل در سازمان تامین اجتماعی منصوب شدند و هریک به فاصله زمانی نسبتا کوتاهی تغییر کردند. همچنین در این دولتها تغییر ۴ وزیر رفاه و تامین اجتماعی ( که بعدازادغام وزارت تعاون، کار ورفاه اجتماعی نام گرفته است ) را نیز شاهد بوده ایم . این وضعیت شکننده، نشان دهنده عدم ثبات مدیریت در این حوزه ها طی ۸ سال گذشته بوده است. لازم به ذکر است که عدم ثبات مدیریت باعث می شود نگرانی و تشویش ذهنی برای بسیاری از اقشار جامعه که به طور مستقیم با این وزارتخانه و صندوق های بازنشستگی زیرمجموعه آن در ارتباط اند به وجود آید.  این نگرانی ها قطعا در کاهش بهره وری، تشدید دغدغه های اجتماعی و شکل گیری پیامدهای سیاسی در دراز مدت موثر خواهد بود.
همچنین در سال های اخیر به واسطه دخالت هایی که در اداره سازمان تامین اجتماعی صورت گرفت نیروهای غیرمتخصص بسیاری به این سازمان ورود پیدا کردند که از این ناحیه نیز مشکلاتی جدی در عملکرد این سازمان به وجود آمده است.

تسنیم: به نظر شما سیاست ادغام سه وزارتخانه کار و اموراجتماعی، تعاون و رفاه و تامین اجتماعی با یکدیگر درایجاد این مشکلات و نابسامانی ها تا چه اندازه تاثیر داشته است؟

دکتر کرباسیان: اگرچه امروز ادغام وزارت کار، تعاون و حوزه رفاه اجتماعی، به عنوان یک قانون پیش روی ما قرار دارد و دولت جدید نیز باید طبق این قانون عمل کند، ولی توجه به این مساله ضروری است که قانونگذاران در این ادغام از یک سو علاقه مند به رشد حوزه تعاون بودند و از سوی دیگر بهبود مناسبات کارگر و کارفرما را دنبال می کردند، همچنین بهبود وضعیت اشتغال وتامین رفاه مردم نیز ازدیگر اهداف این ادغام بود. ولی من به عنوان یک کارشناس تاکید می کنم که تا کنون ازبابت این ادغامهای فیزیکی، هیچ یک از نتایج مورد نظرقانونگذار محقق نشده است. لذا به اعتقاد من بازنگری و بررسی مجدد نحوه سازماندهی فعلی، امری فوری و ضروری است.

تسنیم: آیا سازمان تامین اجتماعی را می توان یک سازمان پولدار خطاب کرد؟

دکتر کرباسیان: یکی از وظایف سازمان تامین اجتماعی، تامین آتیه بیمه شدگان آن به ویژه دردوران بازنشستگی ونیزپوشش بازماندگان بیمه شدگان متوفی است که این حمایت کلیدی در قبال وجوه دریافتی از بیمه شدگان اصلی به آنها و خانواده هایشان ارائه می شود. از این رو صندوق های بازنشستگی و به عبارت دقیق تر سازمانهای بیمه اجتماعی، نوعی از صندوق های بین نسلی هستند که باید سال های متمادی از وجوه پرداختی بیمه گذاران صیانت وامانتداری کنند. همچنین این سازمان و صندوق های نظیر آن باید بتوانند به گونه ای این وجوه را ذخیره و مدیریت کنند که با در نظر گرفتن تورم، ارزش واقعی پول و میزان و دامنه تعهدات خود نسبت به بیمه شدگان، جوابگوی تعهدات قانونی خود در آینده باشند. لذا سازمان تامین اجتماعی کشور نیز همچون سازمان های مشابه در تمامی کشورهای دنیا باید ازدارائی های قابل نقد شدن درسطح بالایی برخودارباشند. اما آنها مانند فرد پولداری هستند که تعهدات و دیون هنگفتی هم دارند. زیرا باید بتوانند تکیه گاهی مطمئن برای بیمه گذاران و خانواده های آنها باشند.

تسنیم: رابطه دولت با سازمان تامین اجتماعی و صندوق های بازنشستگی آن چگونه تعریف می شود؟

دکتر کرباسیان: در تمامی دنیا دولت ها به شدت از این صندوق ها حمایت می کنند ولی این حمایت به هیچ وجه به معنای دخالت در کار تخصصی آنها نیست. چرا که اداره این سازمانها و صندوق ها امری است تابع محاسبات بیمه ای (آکچواری) و کاملا حرفه ای و تخصصی و سرنوشت آنها نیز به طور مستقیم با معیشت مردم، بهره وری و شرایط اجتماعی جامعه ارتباط دارد. لذا در کشورهای پیشرفته دنیا مدیران این صندوق ها از میان افراد مجرب، زبده و کاردان انتخاب می شوند و مدیریت با ثباتی نیز بر آن ها حکمفرماست؛ مدیریتی که با مداخلات سیاسی و سلیقه ای نهاد دولت، متزلزل نمی شود.

تسنیم: پس چرا در کشور ما وضع به این شکل نیست؟ هم دخالت دولت در امور این سازمان امری رایج است و هم نگاه سیاسی بر مدیران و مدیریت آن ها حکمفرماست؟

دکتر کرباسیان: البته این مساله در تمامی دولت ها صادق نیست. به طور مثال می توانم ادعا کنم که درنیمه اول دهه ۷۰ دولت کمترین دخالت را در سازمان تامین اجتماعی داشت. در آن دوران، آقای هاشمی حمایت ویژه ای را از سازمان تامین اجتماعی نشان می داد. حتی در آن زمان مجلس شورای اسلامی به ریاست حجت الاسلام ناطق نوری هم از تمامی طرح ها و لوایح مرتبط یا منافع و نیازهای سازمان حمایت می کرد. سازمان تامین اجتماعی در آن دوران از چنان اهمیتی برخوردار بود که من پس از ارائه گزارش های ۲ – ۳ ماهه به آقای هاشمی، به دستور ایشان این گزارشها را خدمت مقام معظم رهبری هم ارائه می کردم و این افتخار را داشتم که سالانه ۳ تا ۴ بار خدمت ایشان برسم و مسایل اساسی و حساس سازمان تامین اجتماعی را به ایشان ارائه کنم. لذا برای احیاء سازمان تامین اجتماعی مقتدری که حدود ۳۵ میلیون نفر را تحت پوشش خود قرار داده، حمایت کامل دولت و نظام ضروری است.

تسنیم: یکی از موارد جنجال آفرین در سازمان تامین اجتماعی، ابهاماتی راجع به زیانده بودن صنایعی است که از سوی دولت به عنوان بازپرداخت بدهی هایش به این سازمان وگذار شده است. تحلیل شما نسبت به این واگذاری ها چیست؟

دکتر کرباسیان: اجازه بدهید کمی به اصل واگذاری های دولت بپردازیم. بر اساس قانون دولت موظف است ۳ درصداز۳۰ درصد حق بیمه قانونی هر فرد بیمه شده (برمبنای دستمزد ماهیانه وی) را متقبل شود و آن را به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نماید (طبق قانون ۲۰ درصدازاین نرخ توسط کارفرما و۷ درصد باقیمانده نیز توسط بیمه شده پرداخت می شود). ازابتدای تاسیس سازمان تا سال ۱۳۷۱ دولتها هیچ پرداختی را بابت سهم ۳ درصدی خود انجام نداده بودند. در آن مقطع سازمان تامین اجتماعی، خواستار پرداخت سهم دولت در چارچوب بودجه آن سال شد، ولی سازمان برنامه و بودجه وقت به دلیل اولویت بازسازی های پس از جنگ هیچ پولی به ما پرداخت نکرد. لذا در آن زمان با تایید رئیس جمهور تبصره ای در قانون بودجه گنجانده شد که دولت می توانست اموالی را در قبال بدهی های خود به سازمان تامین اجتماعی واگذار کند. در دولت های نهم و دهم نیز این واگذاری ها در جهت پرداخت بدهی های دولت به سازمان تامین اجتماعی صورت گرفته که  فی نفسه عمل خوبی است ولی در رابطه با اینکه ارزش واقعی این اموال چقدراست واین که گفته می شود بخشی ازصنایع واگذار شده ضررده هستند، من اظهار نظری دقیق نمی توانم داشته باشم زیرا این ارزیابی نیازمند دسترسی به اطلاعاتی جامع و کارشناسی شده است. فقط باید تاکید کنم در این واگذاری ها باید تلاش کرد تا سهام صنایعی به سازمان واگذار شود که سودده باشند و بتوانند در راستای حل مشکلات این سازمان و نهایتا ارتقاء سطح خدمات آن به بیمه شدگان ومستمری بگیران قرار بگیرند.

تسنیم: برخی کارشناسان معتقدند که با تشکیل سازمان بیمه سلامت ایرانیان، سازمان تامین اجتماعی تجزیه می شود و بخش درمان آن تحت اختیار سازمان سلامت قرار خواهد گرفت. به نظر شما چنین اتفاقی چه تبعاتی خواهد داشت؟

دکتر کرباسیان: واقعیت این است که در حال حاضر بخش درمان با مشکلات بسیاری روبروست؛ مشکلاتی که با اعمال تحریم های ظالمانه دربخش صنایع دارویی و دارو جدی تر از قبل نیز شده، هزینه های این بخش را بسیار بالابرده و سطح رضایتمندی بیمه شدگان ازاین خدمات را نیزکاهش داده است. به گونه ای که براساس برخی ارزیابی ها سهم بیمار از هزینه های درمان به بیش از ۷۰ درصد رسیده است. از طرف دیگرحتی سازمان بیمه خدمات درمانی که یک سازمان دولتی و موظف به ارائه خدمات درمانی به کارمندان دولت است نیزبه دلیل ضعیف بودن خدمات و کاهش اعتبار دفترچه های درمانی این سازمان، با نارضایتی بیمه شدگان خود روبروست. این درحالی است که باهمه مشکلات موجود، هنوزهم مراکز درمانی سازمان تامین اجتماعی با مراجعات انبوه بیمه شدگان مواجه اند، و از این رو می توان خدمات درمانی این مراکز را بهتر از مراکز طرف قرارداد با سازمان خدمات درمانی دانست. لذا با درنظر گرفتن تمامی این موارد نمی توان انتظار داشت نهادهایی که در انجام وظایف خودشان با مشکلات بسیاری دست به گریبان اند بتوانند از عهده وظایف درمانی سازمان تامین اجتماعی هم بربیایند. لذا به عنوان یک کارشناس جدا بر این باورم که ادغام بخش درمان تامین اجتماعی با سازمان مورداشاره، مشکلات موجودبیمه شدگان  را چند برابر خواهد کرد.

تسنیم: تمایل به تسلط بر سرمایه های این سازمان را در این ادغامها چقدرموثر می دانید؟

دکتر کرباسیان: من این مطلب را به این نحو تایید نمی کنم. چرا که در تمامی ادوارگذشته نیز بین وزارت بهداشت و سازمان تامین اجتماعی این اختلافهای کارشناسی وجود داشت و آنها همواره اصرار داشتند که بخش درمان تامین اجتماعی زیر مجموعه وزارت بهداشت شود. ولی به نظر می رسد تصمیم گیری در رابطه با این طرح ها نیازمند تامل و تعمق بیشتری است.

تسنیم: راهکار شما برای توزیع عادلانه ثروت چیست؟ آیا طرح هدفمندی یارانه ها به طور هدفمند یارانه را توزیع می کند؟

دکتر کرباسیان: در سال ۷۴ و ۷۵ یک بحث کارشناسی مرتبط با یارانه ها مطرح شد که نقطه کلیدی بحث حول این نکته متمرکز بود که پرداخت یارانه میان همه اقشار جامعه نباید به صورت برابر انجام شود. واقعیت این است که اگر ما به دنبال هدفمندی واقعی یارانه ها هستیم باید اجرای آن را در وزارتخانه تعاون، کار و رفاه اجتماعی متمرکز کنیم. البته بدیهی است که از نقش وزارت اقتصاد و دارایی نمی توان چشم پوشی کرد ولی وزارت اقتصاد به دلیل عهده دار بودن مدیریت درآمدها و مدیریت کلان اقتصاد کشور باید به عنوان پشتوانه طرح هدفمندی یارانه ها مطرح شود. اما اجرای آن به عهده وزارت تعاون، کارو رفاه اجتماعی قرار گیرد. چرا که متولی سیاستهای کلان اجتماعی کشور این وزارتخانه است وامکان شناسایی اقشار متوسط، آسیب پذیر، ضعیف و شاغلین دارای درآمد پایین ونیز اولویت بندی های لازم درتوزیع یارانه ها، برای این وزارت کاملا فراهم است. به ویژه آنکه این وزارت با عرصه تولید کشورهم که متاسفانه در اجرای ناقص این طرح مغفول مانده اند، ارتباط تنگاتنگ دارد و می تواند نیازهای این بخش را از طریق تعامل با سایر نهادها، به درستی بررسی و تامین کند.

تسنیم: طی سالهای اخیر سازمان تامین اجتماعی به فروش سرمایه ها و تامین مصارف خود از محل سرمایه گذاری ها می پردازد. این پدیده را چگونه ارزیابی می کنید ؟

دکتر کرباسیان: با توجه به اینکه وظیفه شرکت سرمایه گذاری سازمان تامین اجتماعی یا “شستا”، اداره بهینه سرمایه های این سازمان و حفظ و بهروری بیشتر و سود آوری آن است باید برای این شرکت ها قابلیت خرید و فروش را نیز متصور بود. اما این امرباید از طرق حرفه ای ومطابق صرفه اقتصادی انجام شود. یکی از بهترین اقدامات برای شرکت های سرمایه گذاری، وارد کردن شرکت های این بخش در بورس است. چراکه ورود این شرکت ها در بازار سرمایه، دارای دست کم دارای ۲ حسن است؛ اول آنکه باعث شفافیت و نظارت پذیری عملکرد آن ها می شود و دوم باعث تقویت قابلیت نقدینگی آنها می شود و می تواند دست شرکت سرمایه گذاری سازمان تامین اجتماعی را برای خرید و فروش به موقع و درراستای منافع آتی سازمان باز بگذارد. لذا خرید و فروش شرکت ها در این بخش فی نفسه بد نیست ولی باید این مساله راهم مدنظر داشت که خرید و فروش سهام باید بر اساس منافع سازمان و بیمه شدگان آن صورت بگیرد نه بر مبنای برخی دستورهای خاص وغیرشفاف که در برخی موارد مطرح بوده است. به طورمثال یکی از ابهامات موجود برای بیمه شدگان این سازمان، منافع حاصل از برخی معاملات چند صد میلیاردی اخیردر “شستا”ست که هنوزابعاد آن روشن نشده است.

تسنیم: چه اقداماتی می توان انجام داد که نظام تامین اجتماعی تبدیل به نظامی فراگیر در کشور شود؟

دکتر کرباسیان: سال هاست که این بحث در دنیا مطرح است. به عنوان مثال در دهه ۷۰ شمسی بانک جهانی پروژه سنگین سازماندهی نظام تامین اجتماعی را مطرح کرد که محتوای اصلی آن بر مبنای خصوصی سازی نظام تامین اجتماعی – که به نظر بسیاری از صاحبنظران، نظریه ای غیرعملی است – استوار بود. من درهمان دوران در ۲ اجلاس سنگاپور و بلژیک در مخالفت با اجرای آن در کشورهای در حال توسعه صحبت کردم چرا که در این کشورها، ساختار اقتصادی از ثبات لازم برخوردار نبود و این راهکار می توانست به ضرر اقشار محروم و حتی سوق دادن طبقه متوسط جامعه به سوی فقر تمام شود.
ازطرفی آنچه که در سال های اخیر مطرح است تعریف نظامی ۳ لایه است. در این نظام لایه اول کل نیروهای شاغل دولتی و غیردولتی را تحت پوشش خود قرار می دهد. حتی افراد ضعیف جامعه نیز که تحت پوشش خیریه ها هستند نیز در این لایه حمایتی و در پوشش بیمه پایه قرار می گیرند. در لایه دوم این نظام، سطح و کیفیت پوشش بیمه ای برای افراد، سازمان ها و شرکت های مختلف، متفاوت است. پوشش بیمه ای در این لایه توسط صندوق های مستقلی که تحت نظارت دولت قرار دارند صورت می گیرد که به عنوان مکملی برای لایه اول است. در این لایه مبنای حق بیمه افراد بر اساس درآمد آن ها محاسبه می شود. یعنی وقتی فردی که بازنشسته می شود مشمول دو لایه حمایتی می شود؛ لایه ابتدایی پایه که مختص تمامی اقشار جامعه است و لایه دوم که بر مبنای حق بیمه پرداختی به صندوق های مستقل و نوع تعهدات آنهاتعیین می شود. و نهایتا لایه سوم که به عنوان بیمه های بازرگانی خصوصی در این نظام مطرح است که شامل بیمه های عمر و سرمایه گذاری ها می شود و در حال حاضر در برخی کشورها به صورت نیمه اجباری در حال اجراست.

تسنیم: پس چرا مردم ایران بیمه های خصوصی اما مرتبط با ریسکهای زندگی  را چندان جدی نمی گیرند؟

دکتر کرباسیان: این بی اعتمادی مردم دو دلیل دارد، یک دلیل روانی که متاثر از فرهنگ تقدیرگرایی یکجانبهء بسیاری ازما است که  باعث می شود روح بیمه در معنای عام خود را جدی نگیریم و مطابق ضرب المثل “هرچه پیش آید خوش آید”، عمل کنیم؛ و دیگری عدم توجه بیمه مرکزی و سازمان های بیمه گر به این نوع بیمه است. حتی برخی در اوایل انقلاب اشکالاتی شرعی و فقهی را به بیمه نسبت می دادند که البته بعدها این نگاه اصلاح شد. اما جا دارد علما در بحث فقهی و شرعی آن ورود پیدا کنند تا اقبال مردم به این سو بیتشر شود.

تسنیم: به عنوان آخرین سوال بفرمایید چه چالش هایی پیش روی سازمان تامین اجتماعی قرار دارد و چه راهکاری برای برون رفت از آن موجود است؟

دکتر کرباسیان: قبل از هر چیز لازم است مجددا تاکید کنم که سازمان تامین اجتماعی نه تنها نیازمند توجه ویژه نهاد دولت است بلکه حمایت سایر قوا و کل نظام را طلب می کند. چرا که بی توجهی به آن چالش هایی جدی را برای جامعه به بار می اورد. یکی از عواملی که می تواند دستیابی به سازمانی مطلوب را تسهیل کند توجه ویژه به ثبات مدیریت در تامین اجتماعی است. همچنین باید از دخالت های سلیقه ای در حوزه مدیریتی سازمان اجتناب  شود تا این سازمان بتواند استقلال مالی و اداری خود را در چارچوب قانون حفظ کند.
نکته قابل توجه دیگر آن است که این سازمان نیازمند نیروهای مجرب، خبره، جامع نگر، کاردان و کارآمد است. همچنین توجه به رضایت بیمه شدگان، بازنگری در محاسبات بیمه ای و خصوصا احیاء ارزش و اعتبار دفترچه های درمان و تاکید بر کاهش هزینه های سلامت بیمه شدگان  و حمایت موثر از بازنشستگان و مستمری بگیران از دیگر مواردی است که باید توجه ویژه ای به آن ها داشت.
در پایان باید تاکید کنم که توجه به نیروی کار و خانواده های آنها می تواند به بالارفتن بهره وری بیانجامد و راه را برای رسیدن به توسعه ملی و دستیابی به اهداف چشم انداز ۱۴۰۴ هموار کند.