مهسا رئوفی، میترا ئوفی: تحلیل عوامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری پزشکی

تحلیل عوامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری پزشکی با استفاده از مدل SWOT (نمونه موردی بیمارستان امام خمینی (ره ) شهر اراک)
* مهسا رئوفی
** میترا رئوفی

چکیده

گردشگری پزشکی یکی از صنایع پرشتاب در جهان محسوب می شود که به توسعه پایدار و پویایی اقتصاد کشور کمک می نماید. با توجه به کم هزینه بودن و پردرآمد بودن این صنعت، بسیاری از کشورهای در حال توسعه ، توجه خود را بر این بخش صنعت متمرکز و برای آن برنامه ریزی می کنند. تنوع ، کیفیت بالا و قیمت پایین خدمات درمانی در ایران با توجه به شرایط و موقعیت های جغرافیایی ایران ، از عوامل موثر در جذب گردشگر پزشکی به شمار می آید. علاوه بر آن سابقه درخشان و کهن طب پزشکی و وجود پزشکان ماهر و سرشناس در رشته های مختلف از عوامل مهم و تاثیر گذار در جذب گردشگر خارجی در کشور است. این پژوهش با شناخت عوامل موثر در توسعه این امر با استفاده از مدل swot به ارایه راهکارها در این زمینه پرداخته است.

واژگان کلیدی : گردشگری ، گردشگری پزشکی ، مدل SWOT

* دکتری داروسازی ، کارشناس ارشد پاراکلینیک مدیریت درمان تامین اجتماعی استان مرکزی
** ( نویسنده مسئول )، دانشجوی دوره دکتری جامعه شناسی واحد تهران مرکزی- mitrara@yahoo.com

مقدمه

تحقق توسعه پایدار گردشگری در گرو لحاظ نمودن سه رویکرد همه جانبه ، کل نگر ، آینده نگر و مساوات گرا است. نگرش اول بر این باور است که توسعه هنگامی پایدار است که در بستر سیاسی ، اقتصادی ، اکولوژیک ملاحظه گردد. در رویکرد دوم ، برآورد احتیاجات کنونی گردشگران ، جامعه میزبان و به موازات آن محافظت و پاس داشت از محیط زیست و حفظ فرصت های برابر برای آیندگان مطرح است. در رویکرد سوم مساوات درون نسلی و فرانسلی در استفاده از امکانات داده ها و منابع مورد نظر است. ( تولایی ، ۱۳۸۶ :۱۴۲ ) مسلما لحاظ نمودن این سه رویکرد در همه شاخه های گردشگری امری است که باید مد نظر کارشناسان قرار گیرد و گردشگری پزشکی از آن جدا نمی باشد برای شرح مفهوم گردشگری پزشکی ابتدا می بایست به شرح مفهوم گردشگری سلامت پرداخته شود.
آشنایی با طب پزشکی و انتقال دانش پزشکی مناطق دنیا با یکدیگر باعث به وجود آمدن شاخه ای از صنعت گردشگری به عنوان گردشگری سلامت شده است . (Kazemi ,2007:8)
گردشگری سلامت سفری سازمان یافته از محیط زندگی فرد به مکان دیگر است، که به منظور حفظ بهبود و دستیابی مجدد به سلامت جسمی و روحی فرد صورت می پذیرد. (Carrera, 2008:15)
این نوع گردشگری شامل گردشگری تندرستی ، گردشگری درمانی طبیعی و گردشگری پزشکی می شود .(Harahsheh,2002:11)
گردشگری تندرستی : مسافرت به دهکده های سلامت برای رهایی از تنش زندگی روزمره و تجدید قوا بدون مداخله و نظارت پزشکی را گردشگری تندرستی می گویند .
گردشگری درمانی طبیعی : مسافرت به منظور استفاده از آب های معدنی نمک ، لجن های طبیعی ، مناطق آفتاب گیر و … جهت درمان برخی بیماری ها تحت نظارت و مداخله پزشک است .
گردشگری پزشکی : مسافرت به منظور درمان بیماری جسمی و انجام جراحی تحت نظر پزشکان در مراکز درمانی است که ممکن است علاوه بر معالجه و درمان به استفاده از اسپاها و منابع درمانی طبیعی بینجامد . ( جباری ، ۱۳۹۱: ۱۲) مقصدی که در این پژوهش دنبال می شود این شاخه از گردشگری سلامت می باشد.

بیان مساله

در طی چند ده اخیر گردشگری پزشکی توسعه چشم گیری داشته است و بسیاری از کشورهای آسیایی از جمله تایلند ، سنگاپور، کره جنوبی، هند و مالزی از جمله کشورهای پیشرو در این صنعت هستند، به طوری که هر سال تقریباً ۳/۱ میلیون گردشگر پزشکی از اطراف جهان جذب می نمایند که این تعداد روند صعودی را در پیش گرفته است (Gupta,2007:21)
در حال حاضر با توجه به کم هزینه بودن و پر درآمد بودن این صنعت و تقویت ساختار بهداشت و درمان کشور بسیاری از کشورهای علاقمند به توسعه گردشگری توجه خود را بر این بخش از صنعت گردشگری متمرکز و برای آن برنامه ریزی می کنند .
در کشور خودمان ایران نیز برای حل مشکلات ناشی از وابستگی به درآمدهای ارزی صادرات نفت، لازم است سرمایه گذاری جهت تولید و صدور آن دسته از محصولات و خدماتی که می تواند موجب ایجاد درآمدهای ارزی شود انجام گیرد ودر برخی موارد در مجموعه محصولات و خدمات تعریف شده، دارای امکاناتی بالقوه است که با سرمایه گذاری می تواند آن ها را به فعلیت رساند و به عنوان یک منبع درآمد ارزی مورد استفاده قرار دهد و صنعت گردشگری پزشکی یکی از راه های این معضل محسوب می شود .( فردوسی ، ۱۳۹۰: ۳۴)
تنوع ، کیفیت بالا و قیمت پایین خدمات درمانی در ایران با توجه به شرایط و موقعیت های جغرافیایی ایران ، از عوامل موثر در جذب گردشگر پزشکی به شمار می آید . علاوه بر آن سابقه درخشان و کهن طب پزشکی و وجود پزشکان ماهر و سرشناس در رشته های مختلف از عوامل مهم و تاثیر گذار در جذب گردشگر خارجی در کشور است.
با توجه به ارز آوری هفتگی که از این راه حاصل می شود، بسیاری از سرمایه گذاران بخش خصوصی تمایل دارند تا در صورت مهیا شدن شرایط لازم سرمایه های خود را در این راه هزینه کنند. افزایش سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی منجر به توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال می شود .( ممتاز ، ۱۳۸۹ : ۵۱)
از سوی دیگر صادرات خدمات پزشکی از طریق گردشگری پزشکی یک اصل شناخته شده برای تقویت ساختار بهداشت و درمان کشور ، نیل به استاندارد های جهانی بهداشت و بهبود کیفیت درمانی است که در نهایت به گونه ای رضایت جامعه داخلی را به دنبال خواهد داشت . (Herrich,2007:304)
با توجه به موارد ذکر شده که نشان دهنده فایده ارتقای این صنعت است و وجود مزایایی در کشور ایران از قبیل هزینه پایین ، کادر درمانی تخصصی و …. استان های دارای تجربیات موفق ، می توانند در این امر بسیار موفق باشد اما برای بهره برداری از توانمندی های خود در این زمینه با چالش هایی روبرو هستند .
هماهنگی نامناسب بین سازمان های متولی گردشگری پزشکی، فقدان سیستم جامع جمع آوری اطلاعات مربوط به ورود گردشگران پزشکی به ایران، ناکارآمدی سیستم اطلاع رسانی در خصوص قابلیت های گردشگری پزشکی ایران و کمبود زیر ساخت های لازم برای توسعه این صنعت از مهم ترین دلایلی است که موجب شده است تا صنعت گردشگری پزشکی ایران از جایگاه مطلوبی برخوردار نباشد (Jabbari,2009:41) و مسلماً پژوهش هایی در این زمینه می تواند مورد استفاده مدیران و تصمیم گیران صنعت گردشگری پزشکی برای برنامه ریزی نیروی انسانی، گسترش بازاریابی و تقویت زیر ساخت های ضروری قرار گیرد تا در جهت ارتقای این صنعت و در نتیجه توسعه اقتصادی کشور اقدام نمایند .

روش تحقیق

این تحقیق به روش ترکیبی ( پیمایش- توصیفی وتحلیلی) انجام شده است . برای جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز از بررسی اسنادی و کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده است و با توجه به اطلاعات به دست آمده ، به بررسی جاذبه ها ، امکانات ، خدمات و وضعیت کلی گردشگری پزشکی در بیمارستان امام خمینی (ره ) اراک پرداخته و سپس برای تجزیه و تحلیل یافته ها از مدل SWOT استفاده شد. برای این منظور محیط داخلی (نقاط قوت و ضعف) و محیط خارجی (فرصت ها و تهدیدها) منطقه مورد مطالعه گردیده و سپس برای تکمیل اطلاعات به دست آمده، به وسیله پرسش نامه از ۲۵ نفر از کارشناسان ستادی معاونت درمان تامین اجتماعی استان مرکزی نیز نظرخواهی شد که با وزن دهی به موارد مورد نظر به تکمیل ماتریس SWOT و در نهایت به ارایه راهکارهای مناسب به منظور توسعه گردشگری استان پرداخته شد.

قلمرو پژوهش

استان مرکزی تقریباً در مرکز ایران بین ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۱ درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. جمعیت این استان در سال ۱۳۹۰ از سوی مرکز آمار ایران ۱۴۱۳۹۵۹ نفر اعلام شده است که از این میزان ۵۹۹۵۳۴ نفر آن مربوط به شهر اراک است . (مرکز آمار ایران، ۱۳۹۰) شهر اراک با وسعتی حدود ۹۸۷۱۷۸ کیلومتر مربع با ارتفاع متوسط حدود ۱۷۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است .بیمارستان امام خمینی (ره ) اراک در سال ۱۳۷۷ با ۱۰۰ تختخواب شروع به کار نمود و در حال حاضر با ۱۲۰ تخت بستری مشغول به فعالیت می باشد.

بحث و یافته ها

تکنیک SWOT
تکنیک یا ماتریس SWOT که گاهی TOWS نیز نامیده می شود، ابزاری برای شناخت تهدیدها و فرصت های موجود در محیط خارجی یک سیستم و بازشناسی ضعف ها و قوت های داخلی آن به منظور سنجش وضعیت و تدوین راهبرد برای هدایت و کنترل آن سیستم است . این روش نتیجه مستقیم مدل دانشکده تجاری هاروارد است . در واقع ، این روش یکی از بهترین استراتژی ها برای سازمان هامحسوب می شود . (مرادی مسیحی، ۱۳۸۱: ۴۰) به طور اجمالی می توان گفت که این تکنیک ابزاری برای تحلیل وضعیت و تدوین راهبرد است و این امور از طریق :
-بازشناسی و طبقه بندی فرصت ها و تهدیدهای موجود در محیط خارج سیستم
-تکمیل ماتریس سوات و تدوین راهبردهای گوناگون برای هدایت سیستم در آینده ، صورت می گیرد . (گلکار، ۱۳۸۴: ۴۹)
از دیدگاه این مدل، یک استراتژی مناسب قوت ها و فرصت ها را به حداکثر و ضعف ها و تهدیدها را به حداقل ممکن می رساند . برای این منظور ، نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدها در چهار حالت کلی WT,ST,WO,SO پیوند داده می شوند و گزینه های استراتژی از بین آنها انتخاب می شوند. (هریسون و کارون، ۱۳۸۲: ۱۹۲) برای ساختن ماتریس تهدیدات، فرصت ها، نقاط ضعف ، نقاط قوت باید هشت مرحله را طی کرد :
-فهرستی از فرصت های عمده ای که در محیط خارجی سازمان وجود دارد .
-فهرستی از تهدیدات عمده موجود در محیط خارج سازمان
-فهرستی از نقاط قوت داخلی و عمده سازمان
– فهرستی از نقاط عمده ضعف داخلی سازمان
-نقاط قوت داخلی و فرصت های خارجی را با هم مقایسه کنید و نتیجه در خانه مربوطه در گروه استراتژی SO قرار دهید .
-نقاط ضعف داخلی را با فرصت های موجود در خارج مقایسه کنید و نتیجه را در گروه استراتژی WO قرار دهید .
-نقاط قوت داخلی را با تهدیدات خارجی مقایسه گردد نتیجه را در گروه استراتژی ST قرار دهید.
-نقاط ضعف داخلی را با تهدیدات خارجی مقایسه نموده ، نتیجه را در گروه استراتژی WT قرار دهید .
به طور کلی چارچوب تحلیل SWOT در این پژوهش به صورت زیر است .

چارچوب تحلیل SWOT (محمدی ده چشمه ،۱۳۸۷ :۳)

تحلیل نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهدید ها

همان طوری که در جدول ۱ نشان داده شده است ، در ناحیه مطالعه شده تعداد ۴ قوت داخلی در برابر ۷ نقطه ضعف داخلی و تعداد ۴ فرصت خارجی در برابر ۴ تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. به این ترتیب در مجموع تعداد ۸ نقظه قوت و فرصت به عنوان مزیت ها و۱۱ ضعف و تهدید به عنوان محدودیت ها و تنگناهای پیش روی این ناحیه جهت گسترش قابل شناسایی است. لذا در یک جمع بندی و تحلیل ساده می توان گفت که برای توسعه گردشگری پزشکی در این ناحیه نیازمند بازنگری و ارائه سیاست های مناسب در جهت رفع ضعف ها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت و فرصت ها می باشد.

ارائه راهبردها و راهکارهای توسعه :

۱- راهبردهای رقابتی /تهاجمی (SO)

در راهبردهای تهاجمی که تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصت های بیرونی استوار است راهکار های ذیل جهت بهره برداری از برتری های موجود به منظور توسعه گردشگری پزشکی در کلان شهر اراک ارائه می شود :
• حمایت از بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در صنعت گردشگری پزشکی از طریق ارائه تسهیلات بانکی و شفاف سازی سیاست های سازمان
• شناسایی و بهره گیری از جاذبه های توریستی این ناحیه ( مجتمع آبدرمانی و آب گرم محلات، چشمه چپقلی و چشمه آبمعدنی گراو ) جهت رقابت با سایر مناطق تفریحی رقیب .
• استفاده از نیروی متخصص و با تجربه به منظور ترویج و آموزش گردشگری پزشکی از طریق برگزاری جلسات با کادر درمانی و اداری مرتبط با گردشگران

۲- راهبرد های تنوع ( ST)

در راهبردهای تنوع بخشی که بر نقاط قوت درونی و تهدید های بیرونی متمرکز است راهکارهای ذیل به منظور تامین پاره ای از نیازمندی های شهر سوخته در جهت رفع تهدید ها ارائه می شود :
• تنوع بخشی به امکانات و خدمات به منظور جلب رضایت بیماران و افزایش تعداد آنها
• توسعه و تنوع بخشی برنامه های تبلیغاتی برای معرفی امکانات و خدمات ارائه شده و شرکت در همایش ها و نمایشگاه های مرتبط با صنعت گردشگری پزشکی به صورت فعال

۳- راهبردهای بازنگری WO))

در راهبردهای بازنگری ضمن تاکید بر نقاط ضعف درونی ، سعی بر بهره گیری از فرصت های بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف فراروی ناحیه می باشد.
• بهره گیری منطقی از نهاد ها ، قوانین و مقررات حمایتی در جهت توسعه زیر ساخت ها ، تسهیلات و تجهیزات مختلف در شهر اراک همسو و همگام با بازنگری به نوع و نحوه برنامه ریزی و حمایت دولت از این ناحیه
• انجام اقدام های جدی از سوی نیروهای متخصص و نهاد های مختلف در جهت احیا و توسعه ناحیه مطالعه شده همگام و همسو با باز نگری به نوع و نحوه مشارکت های سرمایه گذاران در توسعه و تجهیز مراکز درمانی

۴- راهبردهای تدافعی ( WT)

در این راهبرد ضمن تاکید بر رفع آسیب پذیری ناحیه مطالعه شده راهکارهای ذیل ارائه می شود :
• آموزش و اطلاع رسانی به کادر درمانی در نحوه برخورد با گردشگران به منظور جلوگیری از تعارض و نارضایتی در آنها
• به کار گیری تحقیقات در زمینه گردشگری و تحقیقات بازاریابی و شناسایی جنبه های مختلف و جاذبه های گوناگون این منطقه در بازارهای هدف تبلیغ به منظور ترغیب و تشویق برای توسعه گردشگری پزشکی
• استفاده از مشارکت بخش خصوصی
• افزایش امکانات و خدمات گردشگری و تفریحی و ایجاد پوشش گیاهی مناسب با اقلیم در مجاورت مرکز درمانی
• تدوین قوانین و مقررات ویژه جهت استفاده بهینه از خدمات برای گردشگران پزشکی و پی گیری موارد تخریب

نتیجه گیری

با توجه به منابع نظری تحقیق و مطالعات میدانی به عمل آمده به منظور ارائه راهبردها و راهکارهای توسعه گردشگری با استفاده از تکنیک SWOT ظرفیت ها و محدودیت های توریستی در منطقه مطالعه شده مشخص و پاسخ های عملی و راهکارهایی جهت توسعه گردشگری ارائه شد. با این توصیف می توان نتایج به دست آمده را در دوجنبه کیفی و کمی ارائه کرد :

۱- نتایج جنبه های کیفی هریک از عوامل موثر داخلی و خارجی شناسایی شده بیانگر این مطلب است که :
الف- سطح آسیب پذیری ناحیه مطالعه شده به لحاظ توسعه گردشگری پزشکی بالاست.
ب- برتری ها و مزیت های ناحیه مطالعه شده به لحاظ امکانات و تسهیلات گردشگری پزشکی محدود است.
ج – نیازمندی های این ناحیه با توجه به میزان تهدید ها و محدود بودن فرصت ها بالاست.
د: توزیع و تخصیص مجدد منابع در مراکز درمانی با توجه به محدود بودن فرصت ها و بالا بودن نقاط ضعف امری الزامی است.

۲- بررسی نتایج کمی نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهدیدها ( با توجه به جدول رتبه بندی و الویت سنجی عوامل موثر داخلی و خارجی از نظر پاسخ دهندگان نشان می دهد که :
الف : در بین نقاط قوت در ناحیه مطالعه شده مولفه مرکزی بودن این استان و دسترسی به شبکه های حمل و نقل زمینی و هوایی با میانگین رتبه ای ۲۴/۴ و وزن نسبی ۴۷/۰ برای کارشناسان ستادی به عنوان مهم ترین مزیت جهت توسعه گردشگری پزشکی در این ناحیه محسوب می شود و در مقابل کادر درمانی و اجرایی آموزش دیده در برخورد با گردشگر خارجی و تسلط به زبان های خارجی با میانگین رتبه ای ۹۱/۲ و وزن نسبی ۳۲/۰ به عنوان کم اهمیت ترین نقطه قوت داخلی در توسعه و گسترش گردشگری پزشکی در این ناحیه می باشد.
ب: در بین نقاط ضعف مولفه عدم برنامه ریزی جامع فراسازمانی از سوی مسئولان با میانگین رتبه ای ۰۴/۴ و وزن نسبی ۳۷/۰ به عنوان مهم ترین نقطه ضعف مطرح گردید و مولفه پاسخگو نبودن امکانات اقامتی و رفاهی با میانگین رتبه ای ۵۰/۲ و وزن نسبی ۲۳/۰ کمترین اولویت را در میان نقاط ضعف جهت توسعه گردشگری دارد.
ج: از بین های فرصت مولفه نزدیکی شهر اراک با پایتخت و مرکزی بودن این استان با میانگین رتبه ای ۴۰/۴ و وزن نسبی ۶۳/۰ به عنوان مهم ترین فرصت مطرح گردید و افزایش توجه دولت به برنامه ریزی و سرمایه گذاری در بخش گردشگری پزشکی به عنوان کم اهمیت ترین فرصت با میانگین رتبه ای ۱۶/۳ و وزن نسبی ۴۵/۰ مطرح گردید.
د: از بین تهدید های عدم ارائه مجوز تسهیلات از سوی دولت جهت گسترش و توسعه خدمات بهداشتی و درمانی و رفاهی با میانگین رتبه ای ۵۶/۳ و وزن نسبی ۴۰/۰ به عنوان مهم ترین تهدید و عدم اختصاص زمین به بخش خصوصی جهت ایجاد تسهیلات مناسب برای گردشگران به عنوان کم اهمیت ترین تهدید با میانگین رتبه ای ۰۸/۳ و وزن نسبی ۳۴/۰ مطرح گردید.
با توجه به مطالب گفته شده در مجموع می توان گفت که اگر گردشگری پزشکی می خواهد به پایداری برسد و نقش مثبتی در توسعه ناحیه مطالعه شده ایفا کند نیازمندی تعیین و توسعه راهکارهای مشخص ، توسعه مشارکت کادر ستادی ، درمانی و اجرایی ، قوانینن صریح و محکم ، بازاریابی پایدار و برنامه ریزی واقع بینانه است.

جدول۱ : ماتریس SWOT (عوامل اصلی تاثیر گذار بر گردشگری پزشکی دربیمارستان امام خمینی (ره ) شهر اراک )

جدول۲ : ماتریس عوامل موثر خارجی برگردشگری پزشکی ناحیه مطالعه شده

جدول۳ : ماتریس عوامل موثر داخلی گردشگری پزشکی در ناحیه مطالعه شده

منابع فارسی :

-تولایی ، سیمین ، (۱۳۸۶) ، مروری بر صنعت گردشگری ، انتشارات دانشگاه تربیت معلم ، تهران .
-جباری، علیرضا و همکاران، (۱۳۹۱) ، تحلیل ذی نفعان صنعت گردشگری پزشکی: ارایه راهبردهای موثر در شهر اصفهان ، مدیریت اطلاعات سلامت ، دوره نهم ، شماره ششم، بهمن و اسفند .
-فردوسی ، مسعود و همکاران، (۱۳۹۰) ، مرور سیستماتیک بررسی های انجام شده در زمینه صنعت گردشگری پزشکی، مدیریت اطلاعات سلامت، دوره هشتم، شماره هشتم، ویژه نامه مدیریت خدمات بهداشتی درمانی .
-گلکار، کوروش، (۱۳۸۴) ، مناسب سازی تکنیک تحلیلی سوات (SWOT) برای کاربرد در طراحی شهری، مجله صفه ، شماره ۴۱ ، سال پانزدهم ، پاییز و زمستان .
-محمدی ده چشمه، مصطفی و علی زنگی آبادی ، (۱۳۸۷) ، امکان سنجی توانمندیهای اکوتورسیم استان چهار محال بختیاری به روش SWOT، مجله محیط شناسی ، سال ۳۴ ، شماره ۴۷، پاییز .
-مرادی مسیحی ، واراز ، (۱۳۸۱)، برنامه ریزی استراتژیک در کلان شهرها، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری ، تهران ، چاپ اول .
-ممتاز، ناصر و آقا رحیمی ، زهرا، (۱۳۸۹)، صنعت گردشگری پزشکی در ایران : راهکارهایی برای توسعه ، مدیریت اطلاعات سلامت، ویژه نامه زمستان .
-هریسون، جعفری و جان کارون ، (۱۳۸۲)، مدیریت استراتژیک ، ترجمه بهروز قاسمی، انتشارات هیات ، چاپ اول ، تهران.

منابع لاتین :

–Carrera P, Bridges J. Health and medical tourism: what they mean and imply for health care systems. In: Merz F,Editor. Wachstumsmotor Gesundheit: Die Zukunft unseres Gesundheitswesens. New York: Hanser Verlag; 2008.
-Gupta P. Medical tourism in Asia. Luncet 2007; 369(9574): 1691
–Harahsheh S. Curative tourism in Jordan and its potential development, [Thesis] Bournemouth: BournemouthUniversity; 2002
-Herrick DM. Medical tourism: global competition in Health Care. NCPA Policy Report No. 304 [Online]. 2007[cited 2007 Nov]; Available from: URL: www.ncpa.org/pub/st/st304/
–Jabbari A. Designing a model for Iran medical tourism, [Thesis MSc] Tehran: School of Management and Medical Information, Iran University of Medical Sciences; 2009.
-Kazemi Z. Study of effective factors for attracting medical tourist in Iran, [Thesis] Lulea: Lulea University of Technology; 2007.